selanik, çoğu insanın aklında -öncelikle- atatürk'ün doğduğu şehir olarak yer etse de şehrin geçmişine/tarihine bir göz gezdirdiğimizde önemli olan tek gerçeğin bu olmadığı aşikar. bugün bile, ülkenin başkenti ve en büyük şehri atina'dan çok daha renkli bulduğum selânik; roma, bizans ve osmanlı geçmişi sayesinde her zaman canlı ve kozmopolit bir şehir olmuş. farklı dinlere, inançlara, yeteneklere, mesleklere sahip insanlar yıllar yılı bu şehre katkıda bulunmuş. 1917 büyük yangın sonrası şehrin fransızlar tarafından, batı avrupa şehirlerini örnek alarak tekrar inşa edilmesi, 90'lar sonrasında bölgenin cazibe merkezi olması için yunan devletinin şehre yatırım yapması ise bugün şehri sahip olduğu üne kavuşturmuş. çoğu insanın bilmediği bir gerçek var ki, o da şehrin 2000 seneyi aşan tarihinde en büyük söz sahibi olan topluluğun yahudiler olduğu. bir zamanlar "mother of israel" olarak adlandırılan, yahudi kültürünün en çok iz bıraktığı şehirlerden biri olan selânik'i, yani yahudilerin selanik'ini anlatmaya çalışacağım bu yazıda.
kimi araştırmacılar ve tarihçiler MÖ 315 yılında, şehrin kurulduğu ilk yıllarda bile selânik'te yahudilerin yaşadığını iddia ediyor. kimisi MS 140 yılında iskenderiye'den göçtüklerini, ilk o zaman şehre adım attıklarını... roma ve bizans döneminde de şehirde süregelen bir yahudi toplumu ve hayatı olduğu biliniyor, romanyot adı verilen bu yahudilerin; dil, kültür ve yaşam tarzı olarak yunan/rum kimliğine daha yakın olduklarını çeşitli kaynaklardan öğreniyoruz. ancak selânik için milat sayılan dönem 15. yüzyıl sonları; 1492 senesinde elhamra kararnamesi ile ispanya'dan kovulan, 1496-1497 yıllarında portekiz'den çıkarılan yahudilerin (sefaradlar) bir kısmı osmanlı imparatorluğu topraklarında bulunan selânik'te buluyor kendilerini. işgaller ve savaşlar sonrasında ıssızlaşan bu şehirde çoğunluk oluyorlar yerleşir yerleşmez. rönesans kültürünün bilincinde olan, yabancı dil konuşabilen, şehirlerde yaşamayı, şehir insanı olmayı bilen ve sayıları 20bini bulan sefaradlar şüphesiz kısa sürede değiştiriyor şehrin çehresini. tekstil atölyelerinde dokumacılık işleri yapıyor, gallikos nehri civarındaki maden ocaklarında çalışıyor, 1520 yılında ilk basım evini kuruyorlar. selânik onların sayesinde canlı, işleyen, dinamik, ekonomik olarak kalkınmış bir şehre dönüşüyor.
17. yüzyıl başlarında yeni ve farklı deniz yollarının bulunması, şehirdeki salgın hastalıklar ve yangınlar selanik'in cazibesini kaybetmesine sebep olsa da hayat tüm hızıyla devam ediyor tabi. o dönem, yanında taşıdığı çok eski bir belgeyle istanbul'dan sabetay sevi isimli biri şehre yerleşiyor. rivayet o ki, taşıdığı o çok eski belgede onun mesih olduğu belirtiliyor. her ne kadar, başında mesihlik iddiasında bulunmasa da zekası, konuşmaları ile çoğu insanı kendisine hayran bırakan sabetay sevi yaklaşık 300 selânikli ailenin ona inanmasına ve öğretilerini uygulamasına sebep oluyor. işler ciddileşince diğer şehirlerin hahamları durumu kaygı içinde osmanlı otoritelerine bildiriyor. osmanlı duruma el koyuyor ve sabetay sevi'ye iki seçenek sunuyor; sabetay sevi ya mesih olduğunu bir şekilde kanıtlayacak ya da islam dinine dönecek. sabetay sevi müslüman oluyor; bugün sabetaycılar olarak bildiğimiz kitle de, o müslüman olduktan sonra müslümanlığı seçenler zaten. aşağıda fotoğrafını gördüğünüz yeni camii ise sabetaycılar tarafından 1902'de yaptırılmış. bu olay, şehirde bulunan yahudileri oldukça sarsıyor ve şehrin yahudi hayatı, ancak 19. yüzyıl ortalarında eski ritmini yakalıyor.
1850'lerden 1917'deki büyük yangına kadar yahudilerin şehirdeki etkisi artıyor. artık elektriği olan, diğer avrupa şehirleriyle tren yolu bağlantısı kurulmuş, limanı geliştirilen selânik'te neredeyse her iş alanında yahudiler önemli rol alıyor. şehrin basılan ilk gazetesi, yahudi cemaati haberlerini veren "el lunar" mesela, şehrin endüstri gelişimine oldukça büyük etkisi bulunan, buhar gücüyle çalışan değirmen, italyan yahudisi allatini ailesinin... selânik yahudileri, yıllar önceki gibi sadece işçi olarak değil; artık doktor, öğretim görevlisi, iş adamı, hukukçu olarak şehre katkıda bulunuyor. 1912 yılında selânik osmanlı yönetiminden çıkıp artık bir yunan şehri olduğunda dönemin kralı birinci george ve başbakan venizelos yahudi cemaatinin her türlü hakkının korunacağına ve cemaatin eşit muamele göreceğine söz veriyor. yunan otoritelerine göre, o zamanlar 160bin kişinin yaşadığı selanik'te yahudi nüfusu 60bin.
1917 büyük selânik yangını, şehirde 53bin kişiyi evsiz bırakıyor. sinagoglar, fabrikalar, okullar ve yahudi yerleşim birimleri kül oluyor. bu korkunç olayın ardından birçok yahudi selanik'i terk ediyor. yangın sonrası yine de 50bin civarı nüfusa sahip yahudi cemaati yaklaşık 20 yıl boyunca şehirde bir şekilde yaralarını sararak mutlu mesut yaşamaya ve şehre renk katmaya devam ediyor. ancak 1941 senesinde şehri işgal eden naziler sonun başlangıcına imza atıyor. işgal ettikleri ilk andan itibaren yahudilere ait yerleşim birimlerine, hastanelere, derneklere el koyan; yahudilerin sinemaya, cafelere ve benzeri yerlere gitmelerini yasaklayan, cemaatin önde gelen düşünürlerini hapse atan naziler 11 temmuz 1942 cumartesi günü, yaşları 18-45 arası tüm yahudi erkekleri eleftherias meydanına topluyor. utanç verici aşağılamalara ve tacizlere maruz kalan vatandaşların çoğu alıkonuluyor, işçi kamplarına gönderiliyor ve cemaatten serbest bırakılmaları için iki buçuk milyon drahmi isteniyor. bu olay sonrası şehirdeki tüm yahudi iş yerlerinin kapatılması, mezarlıkların talan edilmesi, yahudilerin getto dışına çıkmalarının yasaklanması gibi olaylar ile insanlık tarihinin en utanç dolu dönemlerinden biri selanik'te de yaşanıyor. 15 mart 1943 günü, auschwitz / birkenau toplama kampına selânik'ten ilk tren kalkıyor, sonrası ise hepimizin o çok iyi bildiği zifiri karanlık dönem... savaş öncesi sayıları 50bin olduğunu düşünülen yahudilerden sadece 2000 kişi hayatta kalıyor.
bugün selânik'te yaşayan yahudi sayısı, istatistiklere göre 1300 civarında. ikinci dünya savaşı sonrası, şehir bağımsızlığını kazandığında, hayatta kalabilen 2000 kişiden bazılarının şehre döndüğü biliniyor. 90'lara kadar azınlıklar konusunda oldukça silik ve görünmez bir politika sergileyen yunanistan'da, ellerinde kalan ne varsa, onu kullanarak, birbirlerine destek olarak hayatlarına devam etmişler. 97 senesinde selânik'in avrupa kültür başkenti olması ile beraber şehirdeki yahudi tarihine sahip çıkılması, yahudilerin şehre olan katkılarının hatırlanması için çalışmalara başlanmış ve bunun sonucunda selânik yahudi müzesi açılmış. müzede bulunan görseller ve hazırlanmış metinlerle şehrin yahudi geçmişi hakkında bilgi sahibi olmak oldukça kolay. bunun dışında yahudi bayramlarını ve geleneklerini, o günlerde kullanılan eşyaları da sergilemişler; günlük hayatlarına, evlerine ucundan da olsa konuk olabiliyoruz böylece. şehirde ziyaret edilebilen ve en iyi durumdaki sinagog, yukarıda fotoğraflarını gördüğünüz monastri sinagogu; savaş sırasında kızıl haç tarafından depo olarak kullanıldığı için günümüze dek sağlam kalabilmiş. diğer sinagoglar, dışarıdan fark edilmiyor ve sadece cemaate açık. şehirde az da olsa yahudi okulları, dernekleri mevcut. zamanında yahudi mahallesi olarak bilinen bölgelerde meşhur yahudi iş adamları tarafından yaptırılan iş hanlarını görebilirsiniz, mesela aşağıda fotoğrafını gördüğünüz agora madiano, şehrin en büyük kapalı pazarı, onlardan biri. tüm bunların dışında, varlıklı yahudi ailelerin göz alıcı konakları da şehrin güneyindeki kalamaria bölgesinde bulunuyor. yahudi soykırım anıtı ise, 1942 senesinde -zorla- toplandıkları ve korkunç olayların başladığı eleftheria meydanı'nda görülebilir.
yaşadığımız şehirlerin bugün bu kadar güzel, farklı, kıymetli olmasına sebep olan onlarca etken var şüphesiz. bir şehir, kurulduğu andan itibaren belki coğrafi konum avantajı varsa güzeldir ama onu asıl çekici, cazibeli yapan içinde yaşadığı insanlar, o insanların getirdiği ve kattığı renklerdir. bu istanbul için de, berlin için de, selânik için de geçerli. her şeyin birbirine benzediği, herkesin aynı şeye inandığı, soluk, sevimsiz şehirler değil, rengârenk şehirler bizi mutlu eder. bugün, selanik'e geldiğinizde güzel zaman geçiriyor, birbirinden lezzetli mezeleri yerken yaşadığınıza şükrediyor, daracık eski sokaklarında yürürken büyüleniyorsak; bunda, burada yaşamış her türlü topluluğun payı olduğunu unutmamamız gerekir. selanik artık, yahudilerin selanik'i değil belki ama yüzyıllar boyunca şehre kattıkları unutulmaz.